Hakerek ida ne'e la'os analiza ida kle'an maibe fo hatene koñesimentu báziku kona-ba termu ekonomia "importasaun" no "esportasaun", no oinsa Timor-Leste partisipa ka implementa termu rua ne'e.
Iha mundu ekonomia no komérsiu, konseitu fundamentál rua mak importasaun no esportasaun. Dalaruma ita la hatene, ou la kumpriende termu hirak ne’e, maibé ita-nia moris loroloron hetan influénsia maka'as hosi atividade ekonómika prinsipál rua: importasaun no esportasaun ne’e. Husi ai-han ne'ebé ita han to'o roupa ne'ebé ita hatais no material konstrusaun sira, sasán sira-ne'e barak mai hosi rai-li'ur liuhosi sistema komérsiu ne'ebé estabelese ona. Iha Timor-Leste, ita bele haree movimentu kontentór iha portu Baia Tibar ne’ebá, iha ne’ebé ró sira lori beibeik sasán importadu sira hosi mundu tomak. Ita rasik mos dalaruma tama-sai Indonesia lori sasán nebe sosa iha Indonézia.
Hakerek badak ida
ne’e atu fo-hanoin ba maluk balu nebe seidauk iha koñesimentu báziku kona-ba
komérsiu no saida mak Timor-Leste fo no benefísiu sira husi Komérsiu. Nune’e, revista
badak ida ne’e sei hahú ho fo-hanoin konseitu báziku kona-ba importasaun no esportasaun.
Depois nia esplika uitoan saida mak Timor-Leste importa ka sosa husi rai-liur
no maioria husi nebe? Nia mos sei haree saida mak Timor-Leste exporta ba rai-li’ur
ba nasaun saida-saida deit. Nia mos sei esplika uitoan papél ONG nian iha negósiu
liu-liu iha esportasaun ba sasan ki’ik no patrimóniu kulturál sira.
Saida maka
Importasaun no Esportasaun?
Importasaun katak
lori sasán ka servisu mai ita-nia rain husi rai seluk, enkuantu esporta katak
haruka sasán ka servisu husi ita-nia rain ba rai seluk. Ezemplu, se Timor-Leste
sosa karreta hosi Indonézia, karreta sira-ne’e ita “importa” mai ka sai “importasaun”
mai Timor-Leste. Iha parte seluk, karik Timor-Leste fa’an kafé ba Singapura,
kafé ne’e sai esportasaun ba Timor-Leste. Ho liafuan simples: importa katak
sosa husi rai liur, no esportasaun katak fa’an ba rai liur.
Maibé tanba saida
maka nasaun sira halo komérsiu? Resposta maka: interdependénsia ekonómika (ekonomikamente
nasaun sira depende ba malu). Nasaun sira importa (sosa husi rai li’ur) produtu
sira ne'ebé sira labele produz rasik ho efisiente ka karun liu ba sira atu
prodús rasik, no esporta sasán sira ne'ebé sira produz di'ak liu, baratu liu,
ka iha barak liu iha sira-nia rai. Negósiu ne'e fó benefísiu ba parte rua no
ajuda halo balansu entre nesesidade nasionál sira ho fornesimentu globál.
Tanba saida
maka nasaun sira envolve-an iha komérsiu: razaun xave sira
Komérsiu entre nasaun sira hetan impulsu hosi fatór oioin, maka hanesan tuirmai:
- Disponibilidade rekursu: Nasaun ida bele importa kareta se nia menus iha rekursu rasik atu prodús kareta no esporta kafé ba rai-li’ur se nia iha rekursu kafé barak.
- Vantajen Komparativa: Nasaun balu produz sasán balu ho baratu no efisiente liu, duké nia prodús rasik ho kustu ne’ebé karun, nune'e iha sentidu ekonómiku ba nasaun sira seluk atu sosa sasán sira-ne'e.
- Preferénsia Konsumidór nian: Dalaruma ema hakarak sosa sasán husi rai-li’ur duké iha rai-laran tamba sira preferensia ba kualidade, gostu, no seluk tan. Ezemplu mak Timor oan gosta sosa na’an fahi sei (daging Sei) husi Atambua duké na’an fahi Timor nian.
- Teknolojia no Espesializasaun: Nasaun balun espesializa iha indústria sira ne'ebé sira iha teknolojia no espertu ne'ebé di'ak liu
- Akordu Komérsiu: Polítika no akordu entre nasaun sira bele halo importasaun no esportasaun sai fásil no baratu liu, hodi halo ema sosa husi rai-li’ur no/ka fa’an ba rai-li’ur
- Nesesidade Ekonómika: Dalaruma mos ema sosa husi rai-li’ur tamba dezastre naturál ruma, ka iha nasaun sira nebe indústria sira seidauk dezenvolve ho di’ak, nasaun sira ne’e dalabarak depende maka'as ba importasaun sira
Atu dehan ho simples, nasaun sira hili atu importa sasan bainhira sira labele produz ho fasil, efisiente, ka tamba kustu produsaun rasik aas liu. Iha parte seluk, sira esporta produtu sira bainhirasira prodús barak liu duké presiza, lalais liu, ka baratu liu duké nasaun sira seluk. Ho troka-malu sosa sasán ida-ne'e permite nasaun ida-idak atu hatán ba nia nesesidade sira no, iha tempu hanesan bele prodús fali sasán sira nebe sira bele prodús di’ak liu no baratu liu.
Paizajen
Komersiál Timor-Leste nian
Nu’udar nasaun
ne’ebé dezenvolve hela, Timor-Leste depende maka’as ba komérsiu hodi sustenta
nia kreximentu ekonómiku no hatán ba nesesidade rai-laran. Ho indústria lokál
barak ne'ebé sei iha faze inisiál dezenvolvimentu nian, nasaun ne'e depende ba
importasaun sira hodi suplementa fornesimentu ai-han sira, projetu
infraestrutura sira kombustível nian, no hatán ba ezijénsia loroloron konsumidór
nian. Iha tempu hanesan, nia aproveita
esportasaun xave balu—liuliu kafé no mina-rai no gás—hodi bele hetan rendimentu
no hametin relasaun komersiál internasionál sira.
Timor-Leste nia
relasaun komérsiu ida ne’ebé signifikativu liu mak ho ninia nasaun viziñu,
Indonézia. Nu’udar nasaun boot, industrializadu ne’ebé lokaliza de’it iha
fronteira nia sorin, Indonézia fornese sasán oioin ne’ebé esensiál ba
Timor-Leste nia dezenvolvimentu. Sasán hirak-ne'e inklui foos no produtu ai-han
sira hodi garante seguransa ai-han nian, materiál konstrusaun nian hanesan
simentu no besi ba projetu infraestrutura sira, sasán uma-laran nian hanesan
mobiliáriu no aparellu sira, kombustível no mákina sira hodi fó enerjia ba
transporte no indústria. Indonézia nia prosimidade la’ós de’it hamenus kustu
transporte nian maibé mós garante fornesimentu konstante ba sasán baratu ne’ebé
Timor-Leste seidauk bele produz ho eskala boot.
Pelu kontráriu,
Timor-Leste esporta produtu uitoan liu ba Indonézia, ne’ebé reflete ninia baze
industriál ne’ebé limitadu. Esportasaun prinsipál sira mak kafé ho kualidade
aas—ida hosi produtu agríkola sira ne'ebé koñesidu no iha valór liu iha
nasaun—hamutuk ho artezanatu kulturál sira hanesan hena tradisionál ne'ebé
koñesidu ho naran tais, no sasán agríkola sira ho eskala ki'ik hanesan kamí
no ai-kameli. Maski ho volume ki’ik, esportasaun sira ne’e iha signifikadu
kulturál no ekonómiku no reprezenta Timor-Leste nia potensiál iha merkadu
espesializadu sira.
Iha fatór lubun
ida mak kontribui ba relasaun komérsiu asimétriku (la ekilibru; tamba importasaun
barak liu duké exportasaun) ida-ne'e. Ho Indonesia nia rai nebe besik loos ho
Timor-Leste, fasilita manda-sasan liuhusi rai, aviaun no tasi ne'ebé fasil no
baratu liu. Indonézia nia kapasidade industriál avansadu permite atu produz
sasán oioin ho efisiente liu. Timor-Leste nia estatutu nu’udar ekonomia ne’ebé
dezenvolve hela, signifika tenke importa sasán hodi suporta ninia
dezenvolvimentu nasionál. Adisionalmente, tamba iha istória pasadu entre nasaun
rua ne’e no mos ligasaun rejionál nebe estabelese kleur ona, dinámika komérsiu kontinua
forma.
Aleinde nia
komérsiu ho Indonézia, Timor-Leste estabelese ona mos relasaun ho parseiru globál
lubuk ida. Ninia destinu esportasaun prinsipál sira reflete ligasaun jeográfika
no istóriku sira, no mós asesu estratéjiku ba merkadu. Japaun maka Timor-Leste
ninia kliente boot liu, maioria importa gás naturál likidu (LNG) husi Timor.
Austrália no Koreia-Súl mós importa mina-rai no gás ho volume boot husi
Timor-Leste, hodi halo esportasaun enerjia sai hanesan fundamentu forte ba
Timor-Leste nia ekonomia. Iha fatin seluk, Estadus Unidus hanesan kompradór boot liu
ba kafé Timor nian, partikularmente variedade orgániku no fair-trade ne’ebé fó
apoiu ba agrikultór lokál sira no promove agrikultura sustentável.
Portugál,
Indonézia, no Xina kompleta lista parseiru komersiál prinsipál sira, hodi importa
kafé, tais, artezanatu, no produtu agríkola sira seluk husi Timor-Leste. Ida tan mak Portugál, tamba ligasaun kulturál ne’ebé forte ho Timor-Leste, ninia
kolónia antigu, entaun nia (Portugal) mos halo knaar importante hodi fó apoiu ba esportasaun sasán
kulturál liuhosi rede diáspora no parseria ONG sira. Esportasaun Timor nian ba
Portugál normalmente akontese liuhosi programa kulturál sira, eventu sira
ne'ebé inisia hosi embaixada, no butik sira fair-trade nian, ne'ebé dala barak
envolve ONG sira hanesan Fundasaun Alola no inisiativa sira hosi Institutu
Camões. Iha fatin seluk, komérsiu ho Indonézia dala barak envolve feira
komérsiu rejionál sira no interkámbiu pasa-ba-mai fronteira sira, ne'ebé
dalaruma fasilita hosi ONG Indonézia sira.
Informasaun iha leten ne’e bele
rezume hanesan tuirmai:
Klasifikasaun |
Nasaun |
Produtu prinsipál sira ne'ebé importa husi Timor-Leste |
Notas |
1 |
Japaun |
Petróleu no gás (gás
naturál líkidu - LNG) |
Kompradór boot liu ba
Timor nia petróleu |
2 |
Austrália |
Kafé, Petróleu no gás |
Lasu komérsiu metin,
besik ba viziñu |
3 |
Koreia-Súl |
Petróleu no gás (LNG) |
Kliente LNG prinsipál ba
Minarai no Gás (LNG) |
4 |
Estadus Unidus |
Kafé |
Destinu popular ba kafé
espesialidade |
5 |
Indonézia |
Kafé, sasán agrikultura ki’ik hanesan hena |
Besik prosimidade ajuda
komérsiu |
6 |
Portugál |
Kafé, tais, artezanatu
ki’ik |
Lasu istóriku (poder
koloniál uluk nian) |
7 |
Xina |
Kafé, produtu agríkola
ki'ik |
Merkadu ne'ebé buras, maibé fa'an uitoan liu duké sira seluk |
Papel ONG sira
nian iha Apoiu ba Esportasaun Kulturál sira
Enkuantu petróleu
no gás nafatin sai Timor-Leste nia esportasaun sira ne'ebé iha valór liu, kafé sai
nu'udar esportasaun naun-petrolífera prinsipál. Tamba ita-nia kafé iha kualidade aas no
sertifikasaun orgánika, entaun fó ba nia vantajen kompetitiva iha merkadu globál sira.
Produtu kulturál sira hanesan tais no artezanatu sira seluk, maski ho eskala
ki'ik liu, hetan rekoñesimentu no asesu ba merkadu tanba apoiu hosi ONG xave
sira.
Organizasaun
naun-governamentál (ONG) oioin hala’o knaar ida ne’ebé importante tebes hodi fó
dalan ba artezanatu Timor-oan sira—liuliu feto sira—atu to’o iha merkadu
internasionál sira. Fundasaun Alola hanesan ONG ida
ne’ebé proeminente liu ne’ebé fó apoiu ba soru-na’in feto sira. Nia servisu
hamutuk ho kooperativa lokál sira hodi promove soru-tais ne’e, hadi’a kualidade
produtu, no apoia esforsu sira marketing no esportasaun nian, partikularmente
iha nasaun sira ne’ebé ko’alia lian Portugés. Boneca de Ataúro, kooperativa
feto ida iha Illa Ataúro, prodús boneka, artezanatu, no testil ne’ebé halo ho
liman ne’ebé esporta ba Portugál, Austrália, no rai seluk liuhosi rede ONG no
merkadu turístiku sira.
Timor Aid
kontribui ba prezervasaun koñesimentu kulturál liuhosi dokumentasaun, enkuantu
fornese mós formasaun b artezanatu sira no asesu ba sosa-na’in sira. Voluntáriu
Korpu da Pás (Peace Corps) no programa dezenvolvimentu pasadu husi Austrália no
Portugál apoia ona dezenvolvimentu abilidade no ajuda liga artezanatu sira ho
plataforma internasionál sira. Adisionalmente, ajénsia sira ONU nian hanesan
UNDP no UN Women finansia ona kooperativa artezanatu sira, feira komérsiu sira,
no espozisaun sira ne'ebé promove artezanatu Timor nian iha rejionál. Fundasaun
Haburas, ne'ebé foka liu ba prezervasaun ambientál no kulturál, mós apoia
artezanatu tradisionál sira liuhosi kolaborasaun ho parseiru internasionál
sira.
Esforsu kombinadu
hosi organizasaun sira-ne’e lori ba esportasaun signifikativu, maski ho eskala
ki’ik, ba patrimóniu kulturál Timor-Leste nian.
Ba Futuru Komérsiu
ida ne'ebé Reziliente
Timor-Leste nia portafolio
esportasaun inklui mós animál hakiak, kamí, ai-kameli no produtu agríkola ki’ik
sira (uluk signifikativu, agora limitadu tanba ita kolleita liu fali produsaun). Ho reseita
mina-rai no gás nian ne'ebé hahú menus husi tempu ba tempu, iha nesesidade
urjente atu diversifika esportasaun sira no harii ekonomia ida ne'ebé
sustentável liu no inkluzivu. Habelar indústria kafé nian, investe iha produtu
kulturál sira, no apoia produtór agrikultór ki'ik sira liuhosi formasaun no
rede komérsiu justu nian (fair-trade partnerships), oferese dalan sustentável
ida ba oin, partikularmente bainhira hetan apoiu hosi organizasaun sira ne'ebé
dedika ba kapasitasaun, prezervasaun kulturál, no komérsiu étiku. Esforsu
koletivu hosi ONG sira, kooperativa sira, no parseiru internasionál sira hatudu
daudaun ona rezultadu sira hodi hasa’e vizibilidade hosi Timor-Leste nia
produtu sira ne’ebé úniku iha merkadu globál sira.
Konkluzaun
Komérsiu la'ós
de'it kona-ba sasán sira; komérsiu hanesan mos mekanizmu ida ba transformasaun
ekonómika. Nuúdár nasaun ki’ik no foin dezenvolve-an, Timor-Leste hetan
benefísiu boot hosi komérsiu hodi hetan produtu sira ne'ebé Timor seidauk bele
produz rasik ho folin baratu. Nune’e fo-fali tempu ba Timor atu foka ba ninia
forsa ba produsaun buat seluk nebe nia bele, no neneik-neneik harii kapasidade
ba produsaun lokál no inovasaun. Agora dadaun, Timor-Leste partisipa iha
komérsiu globál hodi esporta nia kafé nebe ho kualidade di'ak liu no rikusoin
kulturál sira seluk, enkuantu importa sasán esensiál sira hodi apoia
dezenvolvimentu.
Atu konklui,
importasaun no esportasaun importante tebes ba kreximentu no reziliénsia
Timor-Leste nian. Liuhusi relasaun estratéjiku komérsiu nian—ho viziñu sira
hanesan Indonézia no parseiru prinsipál sira hanesan Japaun, Austrália, no
Estadus Unidus—Timor-Leste navega hela dalan hosi dependénsia ba
auto-sufisiénsia. Hametin setór esportasaun sira, partikularmente iha
agrikultura no indústria kulturál sira, no aproveita kbiit hosi ONG sira sei
sai xave atu asegura futuru ekonómiku ida ne'ebé diversifikadu liu, inkluzivu
no prósperu.
No comments:
Post a Comment